«فلسفه تحول تاریخ در شرق و غرب تمدن اسلامی» با عنوان فرعی "روش استنباط عقلانیت تاریخی و تحول علوم انسانی بر اساس مقایسه و نقد سنت ابن خلدونی با بسط حکمت نوصدرایی" کتابی است که به قلم دکتر موسی نجفی و همکاری علمی دکتر علیرضا جوادزاده در تابستان 1394به همت مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر به طبع رسید. این کتاب با مقدمهی دکتر رضا داوری آغاز می شود و در چهار فصل به طرح مباحث خود می پردازد.
زماني كه بومي سازي علوم انساني به عنوان يك ضرورت مطرح شد، مخالفان و موافقان آن، برای اثبات رویکرد خویش دلایلی مطرح کردند. اما شاید در دفاع از علم بومی، هیچ دلیلی بهتر از ارائهی علمی نباشد که مؤلفه های یک علم بومی را دارد. به تعبیر دکتر داوری: "حسن کار نویسنده ی گرامی این است که ننشسته که به دیگران بگوید چرا علم تاریخ را اسلامی نکرده اید و نمی کنید. بلکه خود به طلب و پژوهش پرداخته و به مناسب ترین و صالح ترین مراجع رجوع کرده است تا ببیند چگونه می تواند بینش اسلامی را در پژوهش های تاریخی وارد کند." (فلسفه تحول تاریخ،3) از این رو، دکتر موسی نجفی در این پژوهش با طرح بحث در ماهیت فلسفه تاریخ در حوزه تمدن اسلامی از «فلسفه الهی تاریخ» سخن می گوید. البته دکتر داوری به این نکته هم اشاره می کنند که: "من این کوشش را می ستایم اما در همنوایی با مؤلف، آن را کوششی بسیار دشوار می دانم." (فلسفه تحول تاریخ،1)
نویسنده در این کتاب، تمدن اسلامی را در حوزه غرب اسلامی از حوزه شرق اسلامی متمایز می کند و معتقد است که تمدن اسلامی در این دو حوزه علی رغم اشتراکات فراوان، دارای نقاط افتراق مهمی نیز هست. یکی از این نقاط افتراق، تاثیر تشیع و تسنن در سیر تحول این علم جدید است. وی از فلسفه الهی تاریخ در مقابل فلسفه تاریخ غرب سخن می گوید و حضور شریعت را متمایزکننده ی فلسفه الهی تاریخ از فلسفه تاریخ غرب می داند و معتقد است تقسیم بندی مراحل تمدن اسلامی به تقسیم رایج غربی یعنی باستان-قرون وسطی و مدرن، نوعی فرودستی تاریخی و تقلیدی غیر موجه است که تمدن اسلامی را به عنوان زیر مجموعه ای ذیل تمدن غرب قرار می دهد. دکتر نجفی برای وصول به «فلسفه الهی تاریخ» یعنی یافتن نوعی عقلانیت در تاریخ از ابن خلدون و حکمت متعالیه کمک میگیرد.
فصل اول به تبیین مسئله کتاب و مباحث مقدماتی فلسفه تاریخ می پردازد. نویسنده سوال اصلی کتاب را "شناخت ماهیت و مؤلفه های اصلی فلسفه تاریخ و علم عمران ابن خلدون از یک سو، ماهیت و مؤلفه های اصلی فلسفه تاریخ استاد مطهری از سوی دیگر و نسبت سنجی و مقایسه میان این دو فلسفه تاریخ" (فلسفه تحول تاریخ، 27) می داند. بدین منظور به تفاوت فلسفه تاریخ در غرب، مغرب اسلامی و مشرق اسلامی اشاره می کند و فلسفه تاریخ در مشرق اسلامی را ممتاز از غرب و مغرب اسلامی دانسته و می گوید: فلسفه تاریخ در شرق اسلامی "اولاً فلسفی است، ثانیاً مرتبط با تاریخ است و ثالثاً خود را در چشم انداز شریعت می بیند." (فلسفه تحول تاریخ، 29) از این رو، به دلیل فلسفی بودن از مغرب اسلامی متمایز می شود و به لحاظ حضور شریعت از فلسفه تاریخ غرب جدا می گردد.
تمرکز فصل دوم کتاب بر ابن خلدون و آرای اوست. نجفی ابن خلدون را به دلیل توانمندی علمی اش به عنوان نماینده حوزه ی غرب اسلامی انتخاب کرده و ماهیت فلسفه تاریخ او را نوعی شاخص برای مبحث فلسفه تاریخ در مغرب اسلامی می داند. در این راستا، کتاب مهم ابن خلدون، «العبر» را مرجع پژوهش خود قرار می دهد. ابن خلدون در مقدمه ی این کتاب علم جدیدی به نام «عمران» را مطرح می کند. علمی که موضوع آن عمران بشری و اجتماع انسانی است و می خواهد به وسیله ی ارائه اصول فهم تاریخ و بیان معیار جهت ارزیابی نقل های تاریخی، مانع افسانه سرایی در تاریخ شود و در نتیجه تاریخی صحیح ارائه دهد. از این رو، ابن خلدون حقیقت تاریخ را به "خبر دادن از اجتماع انسانی و کیفیاتی که بر طبیعت این اجتماع عارض می شود" (فلسفه تحول تاریخ، 38) تعریف میکند.
ابن خلدون صریحاً از فلسفه تاریخ سخن نگفته است اما با پذیرش تعریفی عام از فلسفه نظری تاریخ می توانیم مباحث او را ذیل فلسفه تاریخ قرار دهیم. جهت کلی تاریخ مهم ترین مسئله این علم است که با توجه به نظر ابن خلدون در مورد چگونگی شکل گیری و از بین رفتن جوامع، می توان دیدگاه او را در این باب «دَوری» دانست، دیدگاه دوری در میانه ی دو دیدگاه تکاملی و انحطاطی قرار می گیرد. به این معنا که نظام اجتماعی انسانها از جایی آغاز می شود، به کمک عصبیت به بلوغ می رسد، پیر می شود و نهایتاً می میرد. هر نظام جدیدی که پس از این نظام هم به وجود بیاید، همین مراحل را طی میکند و به همین سرانجام می رسد.
در سیر دَوری مورد نظر ابن خلدون تکامل معنوی جایگاهی ندارد، او حتی "انسان بادیه‌نشین را به لحاظ ویژگی های اخلاقی و کمالات نفسانی و استعداد پذیرش خوبی، برتر از انسان شهری و متمدن می داند." (فلسفه تحول تاریخ، 85) به رغم جایگاه علمی برجسته ابن خلدون ولی به نظر دکتر نجفی کار او خالی از اشکال نیست و در مطالب او تضاد، مبالغه و حتی استدلال های سطحی و ضعیف هم دیده می شود. این اشکالات به لحاظ علمی متوجه بکارگیری نادرست روش در کار اوست و به لحاظ شخصیتی مربوط به تعصبات و گرایشات مذهبی او می باشد.
فصل سوم با تأکید بر نظریه ی تکامل تاریخ به آرای استاد مطهری میپردازد. استاد مطهری در کتاب «فلسفه تاریخ»، ضمن تقسیم علم تاریخ به تاریخ نقلی، تاریخ علمی و فلسفه تاریخ، بر قسم سوم یعنی فلسفه تاریخ به معنای علم به قوانین صیرورت و تحول جوامع تمرکز می کند. در این راستا از نظریه «تکامل تاریخ» سخن می‌گوید. نظریه ی تکامل تاریخ بر وجود فطرت، اختیار، مدنی بالطبع بودن انسان و اصالت توأمان جامعه و فرد استوار است. منظور از تکامل تاریخ، تکامل مجموع جوامع در مجموع زمان هاست و نه در یک زمان خاص. یعنی بشر امروز نسبت به بشری که اولین بار وارد فرهنگ و تمدن شد، متکامل‌تر است و متکامل تر بودن به معنای به فعلیت رسیدن استعدادهای فطری افراد جامعه است. البته این تکامل، مجموعی است نه خطی یعنی جامعه رو به کمال پیش می رود اما نه در خط مستقیم. معیار جامعه کامل از نظر قرآن، رشد هماهنگ ارزش‌های انسانی در افراد جامعه است. اعتقاد به قیام امام مهدی به نوعی تکامل را نشان می دهد، زیرا قرار است حکومتی تشکیل شود که دارای همهی کمالات است.
نویسنده در موضع بررسی دیدگاه های استاد مطهری نیز ابهامات و انتقاداتی را بیان می کند. از آن جمله می توان به عدم پذیرش دسته بندی سه گانه تاریخ و تعریف فلسفه تاریخ اشاره کرد. نجفی با ذکر ادله ای به این نتیجه می رسد که "نمی‌توان به دسته بندی استاد مطهری و تعریف ایشان از فلسفه تاریخ تکیه کرد؛ بلکه پذیرش دسته بندی مشهور و رایج از علم تاریخ مناسب‌تر است." (فلسفه تحول تاریخ، 125) وی همچنین آیات مورد استناد استاد مطهری در بیان مدنی بالطبع بودن انسان را قابل خدشه دانسته و معتقد است "استدلال به این آیات مبتنی بر ظهورات آنها نیست، بلکه تمسک به یکی از معانی محتمل (و حتی معنای بعید) از آیات می‌باشد." (فلسفه تحول تاریخ، 126)
فصل چهارم در مقام نتیجه گیری و جمع بندی، به مقایسه و تحلیل دیدگاه های ابن خلدون، فارابی و استاد مطهری می پردازد. بحث از فارابی به دلیل تقارب شرایط فرهنگی و اجتماعی زمانه ی این اندیشمندان و مهم‌تر از آن جایگاه اندیشه های سیاسی وی در اندیشه های ابن خلدون و استاد مطهری است. "فارابی می‌خواست با آوردن فلسفه در چشم انداز شریعت، فضای جدیدی را باز کند و با این چشم انداز جدید، مباحث اجتماعی و سیاسی را شفاف‌تر و با ابعاد وسیع‌تری ببیند." (فلسفه تحول تاریخ، 255) تفاوت ابن خلدون و استاد مطهری در بهره‌گیری از فارابی به این برمی‌گردد که تلاش او برای " آشتی شریعت و فلسفه" در حالی به صورت یک سنت علمی به تشیع رسید که در جهان تسنن وارثی نداشت و به همین دلیل استفاده ابن خلدون از آراء فارابی، گزینشی است.
نجفی معتقد است که فلسفه تاریخ هم در شرق و هم در غرب تمدن اسلامی با شریعت گره خورده است. اما در مورد جایگاه فلسفه در شرق و غرب اسلامی تفاوت وجود دارد. ابن خلدون نظریه پردازی خود را با گذار از فلسفه ی ابن رشد انجام می‌دهد، "ابن خلدون به خوبی می دانست که با نگاه به فلسفه رایج در حوزه‌ی مغرب اسلامی نمی‌تواند علم جدید خود را بنیان نهد." (فلسفه تحول تاریخ، 279) اما استاد مطهری با پشتوانه ی فلسفی ای که مدیون ملاصدرا و علامه طباطبایی است و هیچ منافاتی با شریعت ندارد، از فلسفه تاریخ سخن می‌گوید. برای این مقایسه لازم است به تحولات سیاسی و اجتماعی آن زمان و ارتباط آن با تشیع و تسنن اشاره کنیم. در نهایت به تعبیر نویسنده: "فلسفه تاریخ ابن خلدون، درک «کلیت یک تاریخ تحقق یافته» است و در استاد مطهری این فلسفه تاریخ، «درک یک تاریخ تحقق یافته، در کنار درک تاریخ در حال تحقق یافتن» است." (فلسفه تحول تاریخ، 283)
