در اثر مسافرتهای ناصرالدین شاه به اروپا با ممالک بیگانه پای تجار خارجی که همیشه عمال سیاست بودند، به مملکت ایران باز شد و هر روز دامنه فعالیتشان گسترده تر میشد. پارچه های کارخانه های اروپایی جای پارچه های داخلی را گرفت و کارگران و فروشندگان داخلی همگی نزدیک به ورشکستی و نابودی شدند. یک عده تجار داخلی نیز، با آنها همدست شده و از جنبه اقتصادی و تجاری مشغول فعالیت دامنه داری شدند. علما و عقلای ملت با دیدن این جریانها ساکت نمی مانند و بعضی از سیاستهای آنان مانند در دست گرفتن امتیاز توتون و تنباکو را خنثی کردند.
اولین گامهای استقلال اقتصادی
در سال 1309 ه.ق کمپانی مسعودیه و با هدف حمایت از تجار توتون و تنباکو با تشویق و سرمایه گذاری حاج آقا نورالله نجفی[1] و مدیریت حاج محمد حسین کازرونی و حمایت دولت وقت در سرای مسعودیه اصفهان تاسیس شد.
این شرکت در برخی از شهرهای ایران شعبه داشت. به نظر میرسد تا بعد از سال 1336 ه.ق نیز همچنان مشغول فعالیت بوده است.کمپانی مسعودیه افزون بر معاملات تجاری به امور صرافی نیز می پرداخت.[2]
فضاسازی فرهنگی علما، بستر رشد اقتصاد مولّد ملّی
در سال 1315 ه.ق اعلامیهای فرهنگی-اقتصادی به امضای آقا نجفی(مرجع تقلید شهر اصفهان) وبرادرشان حاج شیخ محمد علی ثقه السلام در شش بند صادر شد. این بیانیه مورد استقبال علما از جمله حاج اقانورالله نجفی واقع شد و این مسئله در سال بعد منجر به تاسیس کمپانی بزرگتری شد.[3]
اعلامیه 6 مادهای به صورت خلاصه شامل مورادزیر بود:
1-از استعمال پارچه های خارجی و فرنگی حتی المقدور خودداری شود.
2_علما و طلاب لباس و عمامه خود را از پارچه های بافت ایران تهیه کنند و ما خود نیز چنین میکنیم.
3_کفن اموات را از پارچه های ایرانی(کرباس_متقال)تهیه کنند.
4-در مجالس میهمانی و غیره از تشریفات زائد جلوگیری شود و فقط به یک نوع غذا اکتفا شود .
5_روی کاغذ مارکدار انگلیسی قباله و سند نوشته نشود و ما نیز نمینویسیم.
6_شهادت افراد تریاکی را در دعاوی نمیپذیریم.
با این فضاسازی فرهنگی شرکت اسلامیه در سال 1316 ه.ق در اصفهان با اهداف بلندتری مانند خودکفایی ملی و جلوگیری از نفوذ اقتصادی و فرهنگی بیگانگان ایجاد شد.
اهداف دیگر موسسان و سهامداران این شرکت عبارت بود از:
_ایجاد یک شرکت برای حمایت از مشاغل داخلی
_نظام بخشیدن به رشتهی گسیخته تجارت داخله ایران
_رهایی از مصرفگرایی و استفاده از کالاهای خارجی
_جلوگیری از خروج ثروت از ایران در مقابل ورود کالاهای مصرفی
_جلوگیری از احتکار و بازار سیاه
_ایجاد اشتغال برای جوانان ایرانی
حاج آقا نورالله نجفی به همراه برادرشان آقانجفی ضمن خرید سهام شرکت، تجار و بازرگانان متدین رو به خرید سهام ترغیب میکردند و در اعلامیه ای پنج ماده ای مردم را به پوشیدن لباس از پارچه های وطنی تشویق و استعمال پارچه های خارجی منع نمودند. ایشان در این مبارزه اقتصادی که به ضرر خارجیها و نفع ایرانیها بود حد اعلای کشش و کوشش را به کار برده و در منبر و مسجد و مجامع عمومی و خصوصی درباره آن بحث و گفتگو میکرد.
فعالیتهای ملّی و برونمرزی شرکت اسلامیه
به جز تهران در نوزده شهر مهم دیگر ایران هم وکلایی از طرف شرکت اسلامیه معرفی شدند و نمایندگی هایی تاسیس شد. افزون بر داخل مملکت در کشورهای انگلستان، هندوستان، عثمانی و روسیه نمایندگی هایی ایجاد کرد که عموماً به وسیله تجار ایرانی به ویژه اصفهانی اداره میشد.
اصول شرکت اسلامیه
توجه اعضای اجرایی شرکت اسلامیه به امر تبلیغات بسیار حائز اهمیت است. مقاله های متعددی در روزنامههای پرورش، ثریا، حکمت و حبل المتین به چاپ رسید و روزنامه های ایران، اطلاع و تربیت در تهران، ادب در خراسان و کمال در تبریز نیز مطالبی دربارهی این شرکت برای اطلاع خوانندگان خود مینگاشتند. در زمان برقراری مشروطیت نیز روزنامه ی انجمن مقدس ملی که ارگان انجمن ولایتی اصفهان بود به طور مکرر از این شرکت نام برده و اهداف آن را میستود.
همچنین شرکت اسلامیه با چاپ کتابچه های که قواعد و اهداف شرکت را در آن نگاشته و به رایگان در اختیار مشترکین قرار میداد، سعی کرد تا مردم را با شیوهی کار کمپانی آشنا کند. برخی از اصول مهم اساسنامه این شرکت، که نشاندهندهی چاچوبها و اهداف موسسین است میتوان به بندهای 15، 33 و 36 اشاره نمود:
اصل 15: همه کس میتواند از یک سهم الی ده هزار سهم خریداری کند، مگر تبعه خارجی. به تمام رعایای دولت ایران اعم از ساکنین داخله و خارجه فروخته میشود. چنانچه اوراق سهام به دست تبعه خارجه باشد از درجه ی اعتبار ساقط است مگر به عنوان مورثی به دست کسی فورا باید به مرکز اطلاع داده، وجه آن را شرکت خوهد داد (با حساب. واژهی تبعه ی خارجه، ایرانیانی را هم که تبعهی سایر دولتها شدهاند نیز در بر میگرفت زیرا برخی تجار این دوره به دلیل ناامنی وبه خیال حفظ اموال، خود را به یکی از سفارتخانه های دولتهای بزرگ میبستند تا ضمن استفاده از قوانین مربوط به کاپیتولاسیون و تضمین جان و سرمایه خویش، از تسهیلات گمرکی مخصوص اتباع خارجی بهرمند شوند.)
اصل 33: هرگاه از داخله یا خارجه از تبعه دولت علّیه ،کسی اختراعی برای عموم ملت سودمند باشد بکند یا صنعت یدی داشته باشد قوای مالی و شوق در انجام ان کار نداشته باشد به شرکت اطلاع دهد، بعد از مشورت و تحقیق، شرکت حاضر است ،تدارکات او را ولو کان به آوردن چرخ و اسباب از خارجه باشد با رعایت صرفه خواهد نمود.(این ماده از نظامنامه مبین روشن بینی موسسان شرکت و اهمیت دادن به پروژه های تحقیقاتی است که برای آن زمان بسیار ترقیخواهانه محسوب میشد.)
اصل 36: خدای نخواسته در قحط سالی و تنگی تعیش و زندگانی هموطنان شرکت اسلامیه حاضر است که حمل و نقل حبوبات و خرید از محال متفرقه ولو رعایت صرفه ی تجارتی هم نشود در جلوگیری از احتکار بی انصافان چیزی فرو گذار نخواهد کرد.[1]
به راستی در اساس نامه ی شرکت موادی گنجانده شده بود که بسیار مترقیانه مینمود و در نوع خود بی سابقه بود.زیرا این نخستین بار بود که شرکت سهامی عام به وجود می آمد و عموم آزاد بودند با خرید سهام در آن شریک شوند.
[1] تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر سید مصلح الدین مهدوی ج دوم ص32
و نقش مردم اصفهان در نهضت مشروطیت ایران محمد رضا عسگرانی ص 34
[2] رجال عصر مشروطیت ابوالحسن علوی بازخوانی و تجدید چاپ به کوشش ایرج افشار ص110
[3] تاریخ موسسات تمدنی جدید اردکانی ص 93
برگرفته از کتاب اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج اقا نورالله اصفهانی دکتر موسی نجفی کتابچه و نظامنامه شرکت اسلامیه ص52تا54
